Gebouw

Kerkgebouw

De Grote Kerk in Gorinchem is een opvallend neo-classicistisch kerkgebouw dat het centrum van de stad domineert. Voor veel Gorcummers roept het zien van dit imposante gebouw een gevoel van thuiskomen op. Op dezelfde plek stond vroeger een gotische kerk, de Sint Maartenskerk, die op 12 april 1263 werd ingewijd. Rond 1570 werd de Sint Maartenskerk omgedoopt tot ‘De Kerk’ en later, in tegenstelling tot de ‘Kleine Kapel’ in de Arkelstraat, de ‘Grote Kerk’.

Van november 1813 tot februari 1814 vonden er beschietingen plaats tussen de Fransen in de stad en de Russen en Pruisen op de rivier de Merwede. De kerk raakte zo beschadigd dat erediensten alleen bij mooi weer konden worden gehouden. Op 31 augustus 1844 moest de Grote Kerk op last van Burgemeesters en Wethouders worden gesloten. De toenmalige leden van de Kerkvoogdij zagen geen andere oplossing dan het gebouw af te breken.

De Amsterdamse architect Warnsinck kreeg de opdracht om een nieuw kerkgebouw te ontwerpen. Samen met zijn leerling Abraham Nicolaas Godefroy ontwierp hij de driebeukige basiliek met romaanse en classicistische trekken. Op 4 mei 1851 werd het huidige gebouw ingewijd en ongeveer twee jaar later klonk voor het eerst het geluid van het bijzondere orgel in deze kerk. Bij de feestelijke ingebruikname werd het orgel bespeeld door de organisten J.A. van Eijken en D.H. Dijkhuizen en de net als hoofdorganist benoemde S.A. Appel.

Bätz/Witte-orgel

Op 18 september 1853 werd het door de heer Witte van de fa. Bätz & Co. gebouwde orgel in gebruik genomen. Het is het eerste door de Utrechtse orgelbouwer Christian Gottlieb Friedrich Witte gerealiseerde driemanuaals orgel met een rugpositief. Het is ook zijn eerste ontwerp in de Romaanse stijl. Hierbij liet hij zich voor het front inspireren door een ontwerp voor een nieuw orgel in de Zuiderkerk te Rotterdam (1850). Zijn plaatsgenoot, de Utrechtse beeldhouwer Joannes Rijnbout, vervaardigde de drie beelden die de hoofdkas sieren.

Witte gebruikte onder meer pijpwerk uit het vorige orgel uit 1761, dat gebouwd was door Johann Bätz. Die had op zijn beurt gebruik gemaakt van pijpwerk vervaardigd door Stephanus Cousijns uit 1666.
In de loop der tijd vonden diverse schoonmaak- en herstelwerkzaamheden plaats. De laatste ingrijpende restauratie vond plaats in de periode 2007 tot 2012. Deze restauratie vond plaats door orgelmakerij Pels & Van Leeuwen, waarbij Ton van Eck als adviseur werd betrokken.

Het gerestaureerde Bätz-Witte orgel werd opnieuw in gebruik genomen op zaterdag 4 februari 2012. Het orgel werd bespeeld door de toenmalige hoofdorganist, Gerben Budding. Bij de ingebruikname was Hans-Joachim Witte, een achterkleinzoon van orgelbouwer C.G.F. Witte, aanwezig.

De hoofdorganist van de Grote Kerk is sinds 2019 Arjan Versluis.

Historische statenbijbels

De Hervormde Gemeente Gorinchem bezit vier bijzondere statenbijbels uit 1686, 1702, 1718 en 1748. In de 17e en 18e eeuw, had Gorinchem verschillende stadsdrukkers, die verschillende bijbels uitgaven. Gorinchem werd in die periode ook wel ‘de Bijbelstad’ genoemd. Hoewel veel van deze Bijbels verloren zijn gegaan, zijn in 2010 vier historische statenbijbels ‘ontdekt’ in de kluis van de Grote Kerk. Deze bijbels hadden (stevig) te lijden gehad onder de tand des tijds, maar wel uniek in hun soort.

Het gaat om een Statenbijbel van Keur uit 1686 met zes kaarten van Bastiaan Stoopendaal en bijzonder zilverbeslag op de (oorspronkelijke) band; een bijbel van Keur uit 1702 met zes kaarten gegraveerd door Daniël Stoopendaal en 51 bladen met prenten van Lambrecht Causé en Nicolaas Gommerse; een Statenbijbel uit 1748 die in Gorinchem gedrukt werd bij Nicolaas Goetzee, met twaalf kaarten van de hand van Willem Albert Bachiene; en ten slotte een Statenbijbel van Isaac van der Putte uit 1718 met zeldzame kaarten die gebaseerd zijn op kaarten van Jacob Savry en Cornelis Danckerts en op de oudste wereldkaart van Keur.

De Vrienden van de Grote Kerk hebben het initiatief genomen om fondsen te werven voor de restauratie van deze statenbijbels. Gedurende 2012 en 2013 zijn deze Bijbels zorgvuldig gerestaureerd door de restaurateur van het Statenbijbelmuseum te Leerdam en in 2013 tijdens een bijzondere expositie aan het publiek getoond. De vier Bijbels worden tijdens de openingstijden van de Grote Kerk tentoongesteld.

Historische graven

De Grote Kerk van Gorinchem herbergt twee bijzondere grafmonumenten van leden van de invloedrijke familie Van Arkel. Het vroeggotische graf van Jan van Arkel III (ca. 1275–1324) en zijn echtgenote Mabelia van Voorne toont hen liggend onder rijk versierde baldakijnen, met symbolen van moed en trouw. Hun zoon liet het begin 14e eeuw oprichten. Het monument werd in 1916 herontdekt en gerestaureerd.

Een tweede monument is dat van Wilhelmina van Arkel (ca. 1590–1628), later Van Paffenrode, dochter van drossaard Roelof van Arkel Heukelom. Na haar overlijden werd in de kerk een imposant gedenkteken geplaatst. Dit raakte bij de afbraak in 1845 verloren, maar werd in 1925 teruggevonden en begin jaren ’80 gerestaureerd. Sinds 2005 staat het weer in de kerk.

Beide monumenten vormen tastbare herinneringen aan de rol van de familie Van Arkel in de geschiedenis van Gorinchem.